Prawo a korzystanie z „wolnego oprogramowania”

Czym jest „wolne oprogramowanie”?

Ten artykuł powstał jako odpowiedź na problemy przytoczone w grupach zrzeszających osoby z branży IT w mediach społecznościowych. W celu wyjaśnienia wybranych zagadnień związanych z „wolnym oprogramowaniem”, musimy najpierw zapoznać się z podstawami informacjami dot. prawa autorskiego.  Przede wszystkim program komputerowy utrwalony w kodzie źródłowym stanowi utwór w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i jako taki podlega ochronie od momentu ustalenia. Co to oznacza w praktyce? Osoba, która napisała dany program jest jego autorem i co do zasady dysponuje pełnią praw autorskich do swojego dzieła. W praktyce majątkowe prawa autorskie należą zwykle do wielkich korporacji, które przejęły je od zatrudnionych u siebie programistów. Dysponujący tymi prawami może decydować komu i na jakich warunkach będzie umożliwiał korzystanie z utworu. Korporacjom zwykle zależy na optymalizacji zysków, więc zainteresowane są jedynie umożliwianiem korzystania z programów na podstawie płatnych licencji z wąskim zakresem dozwolonych pól eksploatacji, bez udostępniania całości kodu źródłowego. Postawa ta (zapoczątkowana z przytupem przez Microsoft) z oczywistych powodów uniemożliwiała programistom doskonalenie oprogramowania i doprowadziła do powstania ruchu działającego na rzecz jego „uwolnienia”. 

Jego przekaz został spisany przez Richarda Stallmana w „Manifeście GNU” z 1985 r. ( całość tekstu dostępna jest na stronie: http://www.gnu.org/gnu/manifesto.pl.html )  który znajduje odzwierciedlenie w obecnej definicji „wolnego oprogramowania” opublikowanej przez Free Software Foundation, która wskazuje na wolności, jakie musi przyznawać użytkownikom licencja. Są nimi:

• wolność 0: wolność uruchamiania programu, w dowolnym celu,
• wolność 1: wolność analizowania programu oraz dostosowywania go do swoich potrzeb,
• wolność 2: wolność rozpowszechniania kopii programu,
• wolność 3: wolność udoskonalania programu i publicznego rozpowszechniania własnych ulepszeń, dzięki czemu może z nich skorzystać cała społeczność.

Powyższe oznacza, że licencja ta nie tylko gwarantuje wszystkim dostęp do kodu źródłowego oprogramowania, lecz również wymaga, by użytkownicy na tych samych zasadach udostępniali oprogramowanie powstałe przy użyciu oryginału udostępnionego na w/w licencji (warunek SA – shre alike). Mechanizm ten został nazwany Copyleft, (gra słów wskazująca na przeciwieństwo Copyright ang. prawa autorskiego), oznaczanego symbolem odwróconej litery C:

Mechanizm Copyleft umożliwia każdemu zainteresowanemu nie tylko dostęp do oryginalnego programu, lecz również do jego wszelkich modyfikacji wraz z możliwością analizy i wprowadzania zmian. W konsekwencji, „wolne oprogramowanie” trudno wykorzystać w sposób komercyjny, gdyż wszystko co powstało na jego bazie zazwyczaj również stanie się „wolnym oprogramowaniem”. Najsłynniejszą licencją Copyleft jest GNU General Public License, jednakże z mechanizmu obligującego do dalszego udostępnienia zmodyfikowanego oprogramowania na tej samej licencji występuje również np. w Eclipse Public License 2.0 (EPL), Mozilla Public License 2.0 (MPL), czy M. SIL Open Font License 1.1 (OFL), a także licencje stworzone przez organizacje Creative Commons z warunkiem share alike (SA) i nie mają zakazu tworzenia dzieł pochodnych (ND).

Różnice pomiędzy „wolnym” a „otwartym” oprogramowaniem. 

Z tego właśnie powodu z biegiem czasu z „wolnego oprogramowania” wyłonił się ruch skupiony wokół „otwartego oprogramowania” (ang. open source). Otwarta licencja zezwala na redystrybucję dzieła na dowolnej licencji, również takiej udzielanej odpłatnie, w sposób komercyjny. 

Liberalność otwartej licencji polega na braku mechanizmu copyleft. W rezultacie, licencje otwarte mogą przybierać różne kształty i realizować różne modele biznesowe, np. aplikacja Active Agenda jest oferowana za darmo, ale wymaga udostępnienia wszystkich nowych rozszerzeń publicznie, zaś dla osób zainteresowanych pozostawieniem stworzonych rozszerzeń dla poza publiczną dostępnością istnieje możliwość wykupienia licencji „Non-Reciprocal Private License”.

 

Jedną z najczęściej używanych licencji otwartego oprogramowania jest licencja MIT (Licencja X11). Na jej podstawie użytkownicy nabywają nieograniczone prawo do używania, kopiowania, modyfikowania i rozpowszechniania (w tym sprzedaży) oryginalnego lub zmodyfikowanego programu w postaci binarnej lub źródłowej. Dodatkowym atrybutem w/w licencji jest umożliwienie na łączenie jej z oprogramowaniem udostępnianym na w/w licencji GNU GPL bez koniczności stosowania wszystkich postanowień tej licencji (GPL linking exeption). Od licencjobiorcy wymaga się jedynie zawarcia wzmianki o prawach autorskich oraz kopii pierwotnej licencji w zmienionym oprogramowaniu. Na podobnych zasadach funkcjonują również: licencja E. Apache 2.0 (z dodatkowym wymogiem zawarcia wykazu najważniejszych zmian w zmodyfikowanym oprogramowaniu), licencja F. ISC, licencja G. BSD 2-klauzulowa (FreeBSD), licencja H. BSD 3-klauzulowa, K. Microsoft Public License (Ms-PL), czy L. Do What The F*ck You Want To Public License 2.0 (WTFPL) – bez jakichkolwiek wymagań od licencjobiorcy.

Licencje Creative Commons (CC)

Są to tworzone i utrzymywane przez organizację Creative Commons wzory umów licencyjnych umożliwiających bezpłatne korzystanie z oprogramowania. Mogą one zastrzegać pewne prawa i nakładać na licencjobiorców określone obowiązki. Znakiem rozpoznawczym tych licencji są „przystępne podsumowania umów licencyjnych” (wskazanie elementów licencji określających je najważniejsze warunki), wyrażone poprzez zestaw ikon symbolizujących warunki licencyjne (oraz metadane do odczytu maszynowego):

BY -> „Uznanie autorstwa” (ang. Attribution): zezwala się na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie dzieła i wszelkich jego pochodnych pod warunkiem umieszczenia informacji o twórcy. 

NC -> „Użycie niekomercyjne” (ang. Noncommercial): zezwala się na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie dzieła i wszelkich jego pochodnych tylko w celach niekomercyjnych.

ND ->  „Bez utworów zależnych” (ang. No Derivative Works): zezwala się na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie tylko dokładnych (dosłownych) kopii dzieła, niedozwolone jest jego zmienianie i tworzenie na jego bazie pochodnych.

SA -> „Na tych samych warunkach” (ang. Share Alike): zezwala się na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie i użytkowanie pochodnych dzieł, pod warunkiem, że będą one opublikowane na takiej samej licencji.

Przykładowe podsumowanie warunków licencji Creative Commons może więc wyglądać w następujący sposób: CC BY-NC-SA, co oznacza obowiązek uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – oraz udostępnianie na tych samych warunkach. 

Dodatkową licencja Creative Commons wymykająca się w/w schematom jest licencja Creative Commons 0 (CC0), stanowiąca jednostronne oświadczenie twórcy, który zrzeka się wszystkich praw, jakich można się zrzec w danym systemie prawnym. Celem tej licencji jest uzyskanie skutku jak najbardziej zbliżonego do przekazania dzieła do domeny publicznej i wyzbycia się wszelkich praw autorskich w celu umożliwienia każdemu korzystania z niego bez żadnych ograniczeń. W niektórych krajach zbycie całości praw autorskich jest niemożliwe (np. w Polsce niezbywalne są osobiste prawa autorskie). Z uwagi na w/w regulacje prawne, w ramach oświadczenia CC0 znajduje się tzw. licencja zapasowa (fallback license), pozwalająca na wykorzystanie działa w najszerszym zakresie dopuszczalnym przez miejscowe prawodawstwo. 

Zgodność licencji.

Używanie oprogramowania udostępnionego na różnych licencjach musi być poprzedzone sprawdzeniem, czy nie są ze sobą sprzeczne (tzw. licence compatibility). Przykładowo, licencja CC-BY bez żadnych dodatkowych warunków jest zgodna m.in. z licencjami BSD, GNU FDL oraz FAL (czyli może być wykorzystana w tak licencjonowanych dziełach), natomiast w drugą stronę zgodność ta nie działa, to znaczy nie można przenosić treści opartych na licencji GNU FDL, BSD i FAL do licencji CC-BY.

 Zaniechanie sprawdzenia w/w zgodności licencji może doprowadzić do sytuacji w której stworzony program składa się z elementów która z prawnego punktu widzenia nie mogą być ze sobą połączone.